წმ. ეპისკოპოსი გაბრიელი (ქიქოძე)

ცდისეული ფსიქოლოგიის საფუძვლები

პირველი განყოფილება

ადამიანის სულის ყოფიერების,
თვისებების და მოქმედებების შესახებ

თავი მეხუთე

რელიგიური გრძნობების შესახებ

§127. თავის შინაარსი. სულის რელიგიური მდგომარეობები ანუ რელიგიური გრძნობები თავისი როლისა და ღრმა ფსიქოლოგიური მნიშვნელობის გამო განსაკუთრებული, გულმოდგინე გამოკვლევის საგანი უნდა იყოს. მათი ფსიქოლოგიური მნიშვნელობა ნათელი ხდება იქიდან, რომ ისინი მსჭვალავენ სულს - ყველა მდგომარეობაზე ღრმად და რომ არც ერთ გრძნობას არა აქვს ამგვარი ელფერი და ხარისხები, არც ერთი მათგანი არ ახდენს ესოდენ ღრმა და კეთილისმყოფელ გავლენას ადამიანის მთელს არსებაზე. ამიტომ შევეცდებით, რამდენადაც შევძლებთ, ამ თავში წარმოვადგინოთ რელიგიურ გრძნობათა მოკლე ანალიზი. საჭიროა წინასწარ შევნიშნოთ, რომ თუკი საერთოდ ყველა სულიერი გრძნობის ანალიზი ძნელია, მით უფრო ძნელია ანალიზი რელიგიური მდგომარეობისა. სწორედ აქაა ყველაზე მეტად აუცილებელი, რომ ადამიანმა, თუკი სურს გაიგოს ეს მდგომარეობები, თავად განიცადოს ისინი.

§128. რელიგიური სიხარული. რელიგიური სიხარული სულის ის სასიამოვნო შეგრძნებაა, კმაყოფილების, სიმშვიდის და სულიერი სიწყნარის ის მდგომარეობაა, რომელიც იბადება სულში ან მთელი ცხოვრების საერთო განწყობილებიდან, ანდა სინდისის შინაგანი ხმით მოწოდებული რაიმე ქრისტიანული საგმირო საქმის შედეგად. რელიგიური სიხარული, როგორც რომელიმე კერძო საქციელის, მაგალითად, მგზნებარე ლოცვის ან გულმოწყალე გმირული საქმის შედეგი, მრავალი ადამიანის ცხოვრებაში გვხვდება, მაგრამ როგორც შედეგი მთელი ცხოვრების წესისა და სულის განწყობისა - ძალზე იშვიათია. ეს იმიტომ, რომ ჩვენში მთელი ამქვეყნიური ცხოვრების მანძილზე მუდმივი ბრძოლაა სიკეთესა და ბოროტებას შორის და იშვიათად შეხვდებით ადამიანს, რომელმაც იმდენად შეძლო დაემარცხებინა თავისი ლტოლვები, რომ სინდისი აღარ არღვევს მის სულიერ სიმშვიდეს. მაგრამ თუ ვინმემ სიკეთის გზაზე მიაღწია ისეთ სრულყოფას და სიმტკიცეს, რომ მასში სულიერ სიმშვიდეს არ არღვევს სინდისის საყვედურები და სულში არ არის დაპირისპირებულ გრძნობათა ბრძოლა, მაშინ მისი სიხარული, მისი სულიერი სიწყნარე მუდმივი და გაბატონებული გრძნობაა - ისაა, რასაც საღვთო წიგნში ეწოდება სიხარული სული წმიდაზე. ძალზე დიდი და საკვირველია ამ სიხარულის განსხვავება იმ სიხარულისაგან, რომელიც ჩვენ წინა თავში აღვწერეთ. როგორი წმინდაც უნდა იყოს ამქვეყნიური სიხარულის წარმოდგენის ანდა რაიმე ამქვეყნიური უპირატესობის ფლობის საფუძველზე წარმოქმნილი სიხარული, მასში მაინც არის რაღაც ისეთი, რაც სრულ კმაყოფილებას არ გვანიჭებს. ის ხანგრძლივად არ ამშვიდებს სულს. პირიქით, აღელვებს და არა აკმაყოფილებს მის სურვილებს, ისე რომ, რაც უფრო დიდი და ძლიერია ეს სიხარული, მით უფრო ძლიერია რეაქცია, რადგან ყველამ იცის: ძლიერი სიხარულის შემდეგ ადამიანს სევდა ეუფლება. ასეთი როდია რელიგიური სიხარული! ის შეიცავს თავის თავში იმას, რაც კმაყოფილებას გვრის სულს, კლავს მის წყურვილს.

§129. რელიგიური მწუხარება. რელიგიური მწუხარება შეიძლება განვიხილოთ: 1. როგორც სინდისის ქენჯნა; 2. როგორც მონანიება; 3. როგორც ლმობიერება.

1. რელიგიური მწუხარება იწყება სინდისის ქენჯნით. სინდისის ქენჯნა ესაა უსიამოვნო, მძიმე შეგრძნება, ანდა მოუსვენრობა, რომელიც წარმოიქმნება იმის წარმოდგენისას, რომ ჩვენ ცუდად მოვიქეცით. ხშირად საკმაოდ ძნელია ის გამოვყოთ და განვასხვავოთ მისი მსგავსი გრძნობისაგან - სირცხვილისაგან. ორთავეს ზოგჯერ ერთი და იგივე მიზეზი წარმოშობს, მაგრამ სირცხვილი შედარებით ანგარიშმიუცემელი გრძნობაა, ქენჯნა კი შეიცავს თავის თავში დანაშაულის ნათელ ცნობიერებას. ზოგჯერ სირცხვილი შემადგენელი ნაწილია სინდისის ქენჯნისა. ეს უკანასკნელი კი სულის წამებაა, სულის კაეშანია, ჭმუნვაა თავისი თავის მიმართ გამოტანილი მკაცრი მსჯავრის გამო. ამიტომ, უმეტესად, სინდისის ქენჯნა შერეული გრძნობაა, მაგალითად, როცა მკვლელი წარმოიდგენს თავის საქციელს, როცა წარმოსახვა უხატავს მას დანაშაულის სცენას, მსხვერპლის სახეს, მის ვედრებას, ის ძრწუნდება, მას იპყრობს სინანულის გრძნობა, შიში შურისგების წინაშე; ყოველი ნაკვთის გახსენებას, ყოველ ახალ წარმოდგენას სიგიჟემდე მიჰყავს ის. მაგრამ ასეთ მდგომარეობას ჯერ კიდევ არ შეიძლება ვუწოდოთ რელიგიური. რელიგიური ქენჯნისას სევდას წარმოშობს წარმოდგენა იმისა, რომ ჩვენ ღმერთის მცნება დავარღვიეთ, სული წუხს, რომ შეურაცხყო თავისი შემოქმედი, მას რცხვენია, აწვალებს იმის შეგრძნება, რომ ღმერთის წინაშე უღირსი აღმოჩნდა. სინდისის ქენჯნას წარმოშობს საქციელის შინაგანი ანალიზი, დამნაშავეობისა და ცოდვილობის შეგრძნება. ეს თითქოს ანალიზია ცოდვის წარმოდგენისა.

2. მონანიებას ახლო კავშირი აქვს ზემოგანხილულ გრძნობასთან, მაგრამ მისი იგივეობრივი არ არის. მონანიება უმეტეს წილად შედეგია ქენჯნისა და თავისი განმასხვავებელი ნიშნების მქონეა. ის მწუხარებასაც შეიცავს, მაგრამ მისი გაბატონებული ელემენტია გადაწყვეტილება გამოსწორებისა, უკეთ გახდომისა. მონანიებისას ადამიანი, რომელმაც მთლიანად შეიგნო ცოდვის ბრალეულობა და უღირსობა, ცდილობს ცოდვა თავის მიმართ უცხო გახადოს, ცდილობს აზრით განერიდოს მას.

ძალზე ბუნებრივია, რომ სინდისის ქენჯნა გამოიტანას სააშკარაოზე ცოდვას, ჩვენ ვიწყებთ მისგან განრიდებას. სანამ ვნება აბრმავებს სულს, ჩვენ ბედნიერებას მის დაკმაყოფილებაში ვხედავთ და ეს დაკმაყოფილება აუცილებლად გვეჩვენება, მაგრამ ვნება გაივლის და ჩვენ ვგრძნობთ ჩადენილი საქციელის მთელ სიმდაბლეს. ეს საქციელი წარმოგვიდგება თავისი ნამდვილი სახით, ჩვენ მშვიდად ვარჩევთ საკუთარ საქციელს, ვხედავთ მის ყველა ცუდ მხარეს და განვერიდებით მას. ეს განრიდება ცოდვისაგან და მტკიცე გადაწყვეტილება - მომავალში გავექცეთ მას, არის სწორედ მონანიების არსება.

ზოგჯერ მონანიებას სულ სხვა გრძნობებთან ურევენ. ძალზე ხშირად მონანიებად თვლიან დანანებას საკუთარი თავის მიმართ, ჟინის ჩაცხრომას, შიშს იმ შურისგების წინაშე, რომელიც შეიძლება მოჰყვეს დანაშაულს, მაგრამ ვიმეორებთ, მონანიებაში ჭარბობს მშვიდი გადაწყვეტილება გამოსწორებისა. თუმცა მონანიება რთული გრძნობაა და ამავე დროს ყოველთვის ერთი და იმავე შეგრძნებისაგან არ შედგება, მისი კეთილი გავლენა ადამიანზე მუდამ დამოკიდებულია იმაზე, თუ რომელი წარმოდგენს ჭარბობს მასში. თუ ადამიანს მხოლოდ ეშინია თავისი ცოდვის შედეგებისა, თუ მას მხოლოდ რცხვენია ადამიანთა აზრისა, - ჭეშმარიტი მონანიება ჯერ კიდევ არ არსებობს. ჭეშმარიტ ქრისტიანულ მონანიებაში ჭარბობს წუხილი იმის გამო, რომ ჩვენ დავარღვიეთ ღმერთის მცნება. ეს არის გრძნობა შვილისა, რომელიც ცრემლებს ღვრის იმის შეგრძნების გამო, რომ მან გული ატკინა მოსიყვარულე მამას.

3. ამ ბოლო სახით მონანიება გადაიქცევა ლმობიერებად. ლმობიერებისას სული გრძნობს არა შიშს თავისი საქციელის შედეგების გამო, არა დანანებას, რომელიც თავმოყვარეობის დამცირებიდან გამომდინარეობს, არა სირცხვილს ადამიანთა შეხედულების გამო, რომ მან შეურაცხყო მამა თვისი - ღმერთი, რომ დააბნელა ღვთის სახე საკუთარ თავში, დაკარგა ღვთის სიყვარული და კეთილგანწყობილება. ამ სევდაში არ არის - როგორც ეს ქენჯნისას და მონანიებისას ხდება - ღელვა და საპირისპირო წარმოდგენების ბრძოლა. აქ იგრძნობა მხოლოდ და მხოლოდ მშვიდი ლმობიერება, საკუთარი თავის მიმართ სიბრალულის განცდის ერთ-ერთი სახე. მასში ცოდვის შეგრძნება უფრო ღრმაა, მაგრამ ეს შეგნება სულში არ წარმოშობს მტანჯველ სირცხილს, პირიქით, ამ შეგნებას თან ახლავს იმის წარმოდგენა, რომ ცოდვა სულისათვის უცხო გახდა. ამ გრძნობას უკეთესად მაგალითი აგვიხსნის. ლმობიერების ყველაზე კარგი მაგალითია სახარებაში მოთხრობილი ამბავი ცოდვილი ქალისა, რომელიც სიმონის სახლში ცრემლებით უსველებდა მაცხოვარს ფეხებს და თავისი თმებით უხოცავდა. ის უეჭველია, ქენჯნისა და მონანიების გზით უკვე მივიდა ლმობიერებასთან. მხოლოდ ამ ბოლო მდგომარეობაში შეეძლო მას მოეშორებინა სირცხვილი, ფეხებში ჩავარდნოდა მაცხოვარს და გაებედა შეხებოდა მას. წინააღმდეგ შემთხვევაში ის ვერ გაბედავდა შესულიყო იმ ამაყ ადამიანთა საკრებულოში, რომლებიც მის შეხებასაც კი წაბილწვად მიიჩნევდნენ. როგორც ჩანს, მასში გაჩენილმა ლმობიერებამ რაღაც იმედი გაუჩინა და შეახედა ძველ ცხოვრებას, როგორც მისი სულისთვის უცხოს. ამრიგად, ლმობიერების გრძნობა გადააქცევს ადამიანს უკეთესად და უფრო წმინდად, რადგან ამ გრძნობაში აღარაფერია ეგოისტური და უწმინდური.

§130. ლოცვის გრძნობის შესახებ. ლოცვის გრძნობა ანუ ლოცვისეული ლმობიერება ახლო კავშირშია სულის წინამავალ მდგომარეობასთან, რადგან ის ხშირად არის ხოლმე მომნანიებლის ლმობიერების შედეგი. მაგრამ ის, ამ გრძნობისაგან დამოუკიდებლადაც, იმავე ნიშნების მქონეა. ლოცვა საერთოდ არის ღმერთის წინაშე სხვადასხვა გრძნობის გადმოღვრა სიტყვებით, ან ოდნავ შესამჩნევი შინაგანი შეგრძნებებით. ამიტომ ის ყოველთვის ფსიქოლოგიური მოვლენაა. მისი საშუალებით ჩვენ შეიძლება გამოვხატოთ გულისწუხილიც, სიხარულიც, ცოდვის მონანიებაც, ღვთისადმი მადლობაც, მაგრამ ლოცვის გრძნობის უმაღლესი დაძაბულობისას ძნელია გააანალიზო სულის მდგომარეობა. აქ, გრძნობათა სისავსის გამო, სული ვერ გრძნობს ვერაფერს ისეთს, რაც შეიძლებოდა სიტყვებით გამოხატულიყო. თუმცა ლოცვისეული ლმობიერება ყველაში ერთნაირად როდი ვლინდება. ზოგი საკუთარ თავში გრძნობს მთლიან და სრულ, ასე ვთქვათ, თვითდამცირებას. ასეთი ჰქონდა სულის მდგომარეობა იმ მებაჟეს, რომელიც ვერ ბედავდა თვალნი ზე აღეპყრა, მკერდში ხელს იცემდა და ამბობდა: „ღმერთო! მილხინე ცოდვილსა ამას". ზოგი თავის თავში გრძნობს სიყვარულს, ღმერთისკენ სწრაფვის სიჭარბეს, ზოგს სული აღევსება მხოლოდ აღტაცებით. მაგრამ ყველა ამ შემთხვევაში ლოცვისეულ ლმობიერებას ერთი საერთო ნიშანი უცვლელად ახლავს თან. ესაა ყოველივე ცუდის, ყველა უწმინდური აზრის და ბიწიერი ლტოლვის გაქრობა გულიდან, ყოველ შემთხვევაში იმ დროის მანძილზე, სანამ ლმობიერება გრძელდება. ამ დროს ადამიანი თავს გრძნობს გაკეთილშობილებულად და მზადაა ხოლმე გადაეხვიოს უბოროტეს მტერს, დაივიწყოს ყოველი წყენა. ლოცვის გრძნობა, როგორც ყოველი ძლიერი გრძნობა, ზოგჯერ უტყვია, ზოგჯერ კი გადმოიღვრება უამრავი სიტყვით. ტყუილად ფიქრობენ, რომ ძლიერ გრძნობებს არ უყვართ გრძელი სიტყვები. არა! ზოგჯერ გრძნობა ძალზე მრავალსიტყვაა იმის გამო, რომ მას არ ძალუძს თავისი თავის სრულად გამოხატვა, იმის გამო, რომ მას თითქოსდა შეუძლია განმტკიცება საკუთარი თავის გადმოღვრით და სურს უფრო სრულყოფილად იქნეს გამოხატული, არ აკმაყოფილებს ეს სიტყვები და გამოთქმები და ამიტომ ეძებს სხვა უფრო ძლიერ სიტყვებსა და გამოთქმებს, რადგან ღრმა გრძნობისათვის სწორედ ისაა ნიშანდობლივი, რომ სიტყვებით მისი გამოხატვა ძნელია.

§131. გულმოწყალეობა. გულმოწყალეობა, როგორც ფსიქოლოგიური მოვლენა, როგორც სულის მდგომარეობა, სიამოვნებაა, რომელსაც ადამიანი გულმოწყალეობის საქმის შესრულებაში პოულობს. ვინც ზნეობრივი სრულყოფილების საქმის შესრულებაში პოულობს. ვინც ზნეობრივი სრულყოფილების ისეთ საფეხურამდე მივიდა, რომ მოყვასის დახმარებას საკუთარი თავისთვის სასიამოვნო საქმედ თვლის; ვისაც არ ძალუძს, გულგრილად უყუროს სხვათა ტანჯვას, ვინც, მეორე მხრივ, სიამოვნებით შესცქერის მოყვასთა ბედნიერებასა და კმაყოფილებას, იმას უეჭველად აქვს გულმოწყალეობის გრძნობა. აქედან ცხადი ხდება, რომ ყოველგვარ ქველმოქმედებას როდი შეიძლება ვუწოდოთ გულმოწყალეობა. თუ ჭარბი ქონების მქონე ქველმოქმედების საქმეს თავისი სიმდიდრის ნაწილს უწილადებს, მაგრამ გასცემს მას ყოველგვარი გულითადი თანაგრძნობის გარეშე, მას ჯერ კიდევ არ შეიძლება ეწოდოს გულმოწყალე. გულმოწყალეობა, როგორც გულის გრძნობა, შედგება თანაზირების, თანალმობის, სიყვარულისაგან და წარმოადგენს იმის ჩვევას, რომ ჰპოვოს სიამოვნება ზემოხსენებულ საქციელში. ხშირად ხდება, რომ გაღიზიანებული ნერვების მქონე რომელიმე პიროვნება აღელვების გარეშე ვერ უყურებს სიღარიბეს და ტანჯვას. მაგრამ ესეც არ არის გულმოწყალეობა. ქველმოქმედება უნდა სრულდებოდეს გულის მისწრაფების გამო, ის ჩვენ სხვა საქმეზე მეტად უნდა მოგვწონდეს. ამ უკანასკნელი სახით ის სავსებით საპირისპიროა ეგოიზმისა, რომელიც წინა თავში აღწერილი ყველა სულიერი მდგომარეობის წყაროა. აი, რატომ დგას ესოდენ მაღლა გულმოწყალეობის გრძნობა ქრისტიანულ ზნეობაში.

მაგრამ ეგოიზმისადმი კიდევ უფრო საპირისპირო გრძნობაა თავგანწირვა. ის ნაწილობრივ გულმოწყალეობაა, რადგან ვინც სხვის ბედნიერებაში პოულობს სიამოვნებას, ის, მაშასადამე, ნაკლებად ფიქრობს საკუთარ თავზე. მაგრამ ჭეშმარიტი რელიგიური თავგანწირვა არის ჩვევა იმისა, რომ იპოვო სიამოვნება არა საკუთარი მიწიერი გრძნობებისა და ვნებების დაკმაყოფილებაში, არამედ რელიგიური გრძნობების დაკმაყოფილებაში. ის არის მისწრაფება იმისაკენ, რათა გიყვარდეს საკუთარ თავში არა ზადი, არამედ სათნოება, არა სხეული, არამედ სული.

§132. რელიგიური სიყვარული. რელიგიური სიყვარული შეიძლება განვიხილოთ ან როგორც სულის ზოგადი რელიგიური განწყობილება, ანდა თავის კერძო გამოვლინებებში, როგორც სიყვარული, სიყვარული ღმერთისა, მოყვასისა და საკუთარი თავისა, როგორც ზოგადი რელიგიური განწყობილება, როგორც რწმენის გრძნობა, არის სიამოვნება, რომელსაც ვგრძნობთ, როცა წარმოვიდგენთ ამ რწმენას, როცა წარმოვიდგენთ, რომ ვფლობთ უწმინდეს და მსხნელ ჭეშმარიტებებს, როცა ვიაზრებთ და ვსწავლობთ ჭეშმარიტებებს. ის არის აგრეთვე მისწრაფება იმ ცხოვრებისაკენ, რომელიც ამ რწმენის შესატყვისია. იმაში, რომ ქრისტიანული რწმენის ჭეშმარიტებები, სულთან შეხებისას, აღძრავენ მასში სიყვარულს და სიამოვნებას, დაეჭვება შეუძლებელია. ადამიანის სული საერთოდ ყოველი ჭეშმარიტების შემეცნების დროს გრძნობს სიამოვნებას, მაგრამ რელიგიური ჭეშმარიტებების შესწავლა და აღიარება მასში ყველაზე წმინდა სიამოვნებას აღძრავს. ჩვენი ღვთიური რწმენა გვთავაზობს მრავალმხრივ ჭეშმარიტებებს, რომელთაც ძალუძთ მოიცვან და დააკმაყოფილონ სულის ყველა მხარე. მაგრამ იმან, ვინც შეიყვარა ეს ჭეშმარიტებები და პოულობს მათში სიამოვნებას, ჯერ კიდევ ყველაფერი როდი გააკეთა. ის უნდა ეცადოს ამ ჭეშმარიტებების გამოყენებას ცხოვრებაში. ამიტომ ვინც მიაჩვია საკუთარ თავი შვების პოვნას სათნოებაში, მოყვასთა მიმართ თანაგრძნობაში, ლოცვაში, გულმოწყალეობაში, მას აქვს რელიგიური სიყვარული. ეს ზოგადი განწყობილება, შემადგენელი ნაწილების სახით, თავის თავში იქონიებს ყველა რელიგიურ მდგომარეობას. უპირატესად ასეთნი იყვნენ წმინდანნი, რომელნიც მთელი ცხოვრების მანძილზე და ცხოვრების ყოველ წუთში გრძნობდნენ რწმენის მგზნებარე სიყვარულს. სხვა ღვთისმოსავ ადამიანებში კი ეს რელიგიური სიყვარული ვლინდება მთელი ძალით მხოლოდ დრო და დრო, თუმცა მათი ზოგადი გრძნობა ახლოსაა ამ განწყობილებასთან.

ღმერთის სიყვარული ყველა სხვა სიყვარულზე უფრო მაღალი და უფრო წმინდაა. ეს არის გრძნობა ენით უთქმელი აღტაცებისა, რომელსაც განიცდის ღვთისმოსავი სული ღმერთზე მხოლოდ გაფიქრებისასაც კი. ალბათ უცნაურია და გაუგებარი, როგორ უნდა გიყვარდეს ღმერთი - უხილავი არსება, რადგან, თუკი გვიყვარს რომელიმე საგანი, ჩვენ ამ დროს წარმოვიდგენთ ხოლმე სიამოვნებებს, რომელსაც გვანიჭებს ის. მაგრამ როგორ უნდა შევათავსოთ სიყვარულის ამგვარი გაგება ღმერთის წარმოდგენასთან?

როცა ღმერთი გვიყვარს, ჩვენ აღტაცებას უნდა ვგრძნობდეთ მასზე ფიქრისას. სხვაგვარად სიყვარული შეუძლებელია. ეს აღტაცება კი უნდა წარმოშვას ფიქრმა ღმერთზე, როგორც ყველაზე სრულყოფილ არსებაზე, ჩვენს მამასა და მწყალობელზე. აი, რატომაა ღმერთის სიყვარული ყველაზე წმინდა, უანგარო, დიადი გრძნობა. როცა გვიყვარს ღმერთი, ჩვენ თითქოსდა გვიყვარს სრულყოფილება, გვიყვარს თავად მოწყალება, თავად სიბრძნე, თავად გულმოწყალეობა, თავად, ასე ვთქვათ, სიყვარული. მაგრამ, რათა გვიყვარდეს ეს მაღალი თვისებები, რათა შეგვეძლოს გვქონდეს უნარი იმისა, რომ სიამოვნება მოგვანიჭოს მოწყალების, სიბრძნის, სიდიადის წარმოდგენებმა, აუცილებელია უკვე მიღწეული გვქონდეს სიწმინდის და სრულყოფილების გარკვეული დონე. ბიწიანი სული ვერასოდეს შეძლებს იგრძნოს ღმერთის ჭეშმარიტი სიყვარული. აი, რატომ წმენდს ადამიანს, ამაღლებს მის სულს ღმერთის სიყვარული. აი, რატომ უნდა ეწოდოს უანგარო მხოლოდ ამ სიყვარულს. მხოლოდ ამ შემთხვევაში ვტკბებით ჩვენ თავად სიკეთით, თავად სრულყოფილებით.

რწმენისაგან წარმოშობილი სიყვარული მოყვასისა არის ყოველი ადამიანისადმი კეთილგანწყობილების, თანაზიარების, შეწყნარების გრძნობა, რომელიც იბადება იმ აზრიდან, რომ ყოველი ადამიანი ღმერთის ქმნილებაა და ძმაა ჩვენი. მაშასადამე, ეს გრძნობა ღმერთის სიყვარულის შედეგია. ეს სიყვარული გვაიძულებს ვიწუხებთ უფრო მეტად მოყვასთა სულიერ უბადრუკობაზე, ე.ი. მათ მანკიერებაზე, ვიდრე სხვა სხეულებრივ გასაჭირზე. ეს სიყვარული მიისწრაფვის იმისკენ, რომ ყველა მოყვასი გახდეს ღმერთის ღირსი და ჭეშმარიტი ქრისტიანი.

საკუთარი თავისადმი სიყვარული, როგორც შედეგი ღმერთის სიყვარულისა, არის საკუთარი თავის, როგორც ღმერთის ქმნილების, ღმერთის სისხლით ხსნილის ღირსების გრძნობა. ეს გრძნობა ეგოიზმისათვის სავსებით უცხოა. ეგოიზმს უყვარს საკუთარი თავი, როგორც სხეული, მიწიერი არსება, უყვარს საკუთარ სახლში მხოლოდ ის, რაც ღირსი არ არის სიყვარულის - თავისი ვნებანი და ბიწიერება. ამის საპირისპიროდ, ქრისტიანს უყვარს თავის თავში ის, რაც მასში ღირებულია, ღვთაებრივია, უყვარს ალალ-მართალი სინდისი, მისწრაფება ღმერთისა და სიკეთისადმი, ხოლო ყოველივე ბიწიერი მისი ბრძოლის, წუხილისა და სინანულის საგანია.

§133. ქრისტიანული ეჭვიანობა. ღმერთის სიყვარული გულში ბადებს ეჭვიანობის გრძნობას. ღმერთის გამო ეჭვიანობა არის უსიამოვნების, მწუხარების გრძნობა. თუ გვესმის ღვთის სახელის ძაგება, ის არის მისწრაფება იმისკენ, რომ ღვთის დიდება გავრცელდეს ადამიანებში, ის არის სიხარული, რომელსაც განვიცდით ღვთის წინაშე ჭეშმარიტი მოწიწების ხილვისას. რელიგიურ ეჭვს არა აქვს ისეთი მძიმე ზემოქმედება სულზე, როგორიც აქვს ხორციელ ეჭვიანობას. ეს უკანასკნელი შურისა და ღვარძლის შედეგია, პირველი კი მოყვასის კეთილდღეობისაკენ მისწრაფებაა. მაგრამ, სამწუხაროდ, რელიგიური ეჭვიანობა შეიძლება შეცდეს, ისევე როგორც ცდება ადამიანის ყველა სხვა გრძნობა, მხოლოდ იმ დამღუპველი შედეგით, რომ ამ გრძნობის შერყვნა ხშირად ბადებს სულში საშინელ მოვლენას - ფანატიზმს. ფანატიზმი არ შეიცავს თავის თავში არაფერს ისეთს, რაც ჭეშმარიტ ქრისტიანულ გრძნობათა მსგავსია, ამიტომ ეს გრძნობები არ შეიძლება შეუთავსდნენ ფანატიზმს ერთი ადამიანის სულში. ფანატიზმმა შეიძლება იპოვოს თავშესაფარი ისეთი ადამიანის სულში, რომელსაც სურს ბოროტი ვნებები - ღვარძლი, მრისხანება და ა.შ. - რელიგიის ნიღაბქვეშ დაფაროს. ფანატიზმისაკენ მიდრეკილება ჰქონდათ მხოლოდ ყალბ რელიგიებს, რომელთაც არ შეეძლოთ მოელბოთ ადამიანთა სული, პირიქით, ამძვინვარებდნენ მას.

§134. ბიწიერება და სათნოება ფსიქოლოგიური მოვლენებია. ყოველივე აქამდე ნათქვამიდან ნათელი ხდება, რომ ცალკეული ბიწიერება და სათნოება გულის გრძნობებია, მაშასადამე, ფსიქოლოგიური მოვლენებია. ბიწიერების, როგორც სულიერი მდგომარეობის, მთავარი ნიშნები ასეთია:

1. ბიწიერება აბნელებს გონებას. ყველას შეუძლია თავის თავზე გამოსცადოს, თუ რაოდენ ძლიერია ყოველი ვნების ზეგავლენა სულზე, თუ რაოდენ სუსტნი არიან გონების მოთხოვნები ლტოლვათა წინაშე და როგორ ემონება ნება ვნებას. განსაკუთრებით საინტერესოა დავაკვირდეთ ამ მოვლენებს უცოდველ სულებში, რომელთაც პირველად იგრძნეს რაიმე ბიწიერების შეხება. რა მძიმე მღელვარების გრძნობა ეუფლებათ მათ!

ცოდვის ჩადენის შემდეგ, პირველ წუთებში, ადამიანი გრძნობს რაღაც უცნაურ სიმშვიდეს. მკვლელი, რომელიც ვერაფერს ვერ ხედავდა და ვერ გრძნობდა სიძულვილის შეტევას, დანაშაულის ჩადენის შემდეგ, თავდაპირველად არ გრძნობს არავითარ შეშფოთებას, თითქოს მას განსაკუთრებული არაფერი ჩაუდენია. მაგრამ რაც უფრო მეტი დრო გადის, მით უფრო მეტად აწუხებს მას სინდისი. თანდათან იწყება ბრძოლა. სანამ ადამიანში მძვინვარებს ვნება, მას არ შეუძლია განსაჯოს რაიმე და მხოლოდ ამ გრძნობის დაკმაყოფილებისკენ ისწრაფვის. მაგრამ, როცა ადამიანი იკმაყოფილებს ვნების აღტყინებას, ვნება ცხრება და სინდისი თავის უფლებებში შედის. ეს რეაქცია მით უფრო ძლიერია, რაც უფრო ძლიერი იყო ვნება. ჯავრის, შეძრწუნების, საკუთარი თავის მიმართ რისხვის გრძნობა, სირცხვილი და სინდისის ქენჯნა ეუფლება სულს და ტანჯავს მას.

2. ბიწიერება თავის თავში შეიცავს რაღაც ისეთს, რაც ამცირებს სულს, რაც სულისთვის უცხო და მტრულია. ამას ნათელყოფს ის, რომ ბიწიერება მუდამ წარმოშობს ჩვენში უკმაყოფილების გრძნობას, რომ ის გვაკმაყოფილებს მხოლოდ წამით, მერე კი სიმწარის მომტანია. მართალია, არსებობენ ადამიანები, რომლებსაც სულაც არ აწუხებთ სინდისი ყველაზე შემზარავი ავაზაკური საქციელის ჩადენისას. მაგრამ არ არსებობს ისეთი ადამიანი, რომელსაც სულის სიღრმეში არ ჰქონდეს თუნდაც მცირე შეგნება თავისი ცოდვისა. არ არსებობს ადამიანი, რომელიც ბიწიერების გამო სრულ კმაყოფილებას გრძნობდეს.

საწინააღმდეგოდ ამისა, სათნოება შეიცავს თავის თავში ბიწიერების საპირისპირო თვისებებს. მას, ჯერ ერთი, თან ახლავს გონებისა და ყველა სულიერ ძალთა სინათლე და სრული ფლობა. ამიტომ ყველა კეთილი საქმის შესრულებას შედეგად მოჰყვება სრული კმაყოფილება, სულის სიწყნარე და სიმშვიდე. მეორე: სათნოება აუმჯობესებს ჩვენს სულს, აკეთილშობილებს მას, ანიჭებს იმის უნარს, რომ წვდეს ყოველივე მაღალსა და წმიდას.

§135. შინაგანი ბრძოლის შესახებ. ის, ვინც, თუნდაც ზედაპირულად აკვირდებოდა თავის შინაგან ცხოვრებას, ადვილად შეამჩნევდა, რომ ჩვენი სულის ცხოვრებაა, მისი შინაგანი საფუძველია ბრძოლა გრძნობათა შორის, ბრძოლა ორ საწყისს - კეთილსა და ბოროტს - შორის. აკვნიდან კუბოს კარამდე გრძელდება ეს შინაგანი ბრძოლა, ერთიანი სულის ეს გაორება. ჩვენ ყოველ წუთს ვამჩნევთ, რომ გონება ერთს ბრძანებს, ჩვენ კი, საპირისპირო მისწრაფებით გატაცებულთ, სხვა რამ გვსურს. წარმართ ფილოსოფოსთა შორისაც კი ბევრს ნაწილობრივ ესმოდა, რა არის სულის ეს გაორება. მაგრამ ეს ბრძოლა, მისი წყარო და საფუძველი სრულყოფილად ახსნა ქრისტიანულმა რწმენამ. ამიტომ არ ესმის ქრისტიანული ზნეობის სულ პირველი საფუძვლები იმათ, ვინც არ ჩაწვდომია სხვადასხვა გრძნობას შორის არსებულ შინაგან ბრძოლას, რომელსაც უნდა მტკიცედ შეხვდეს ყოველი ადამიანი თავისი სულის სიღრმეში. მთელი ჩვენი აღზრდა უნდა იყოს მიმართული ამ შინაგანი ბრძოლისაკენ. ყველა ჩვენი მოქმედება უნდა გამომდინარეობდეს და სინამდვილეში გამომდინარეობს კიდეც მისგან. ეს მაღალ-ფსიქოლოგიური მოვლენა არ უნდა გამორჩეს მხედველობიდან განსაკუთრებით იმას, ვისაც სურს ამოიცნოს ადამიანის სული, მისი მოქმედება - როგორც კერძო, ისე ისტორიული. ამ შინაგანი გაორების შეგნების გარეშე ადამიანი არ შეიძლება იყოს ჭეშმარიტად კეთილი, რადგან როცა ფიქრობს, კეთილად ვიქცევიო, მან შეიძლება ცოდვა ჩაიდინოს, საძრახის გრძნობათა ჩაგონებით იმოქმედოს. ეს შინაგანი ბრძოლა შეიძლება შესუსტდეს მხოლოდ მაშინ, როცა უპირატესობას აღწევს ერთ-ერთი ორი საწყისიდან. პირველი ცნობიერეი ბიწიერების ჩადენამდე ბრძოლა ძლიერია. ამგვარი ქცევის გამეორებისას, ბრძოლა უფრო სუსტია, რაც უფრო ხშირია ამგვარი ქცევა, მით უფრო სუსტდება ბრძოლა, მით უფრო ეჩვევა ადამიანი ცოდვის მშვიდად ჩადენას. ბოლოს იმას, რაც ადრე იწვევდა უდიდეს შფოთვას, ადამიანი აკეთებს გულგრილად, სიამოვნებითაც კი. ასეთია ადამიანში ყოველი ვნების განვითარების ისტორია. ბრძოლის შესუსტება ხდება მაშინაც, როცა უპირატესობას აღწევს კეთილი საწყისი. მაგრამ ეს შესუსტება ხდება გაცილებით ნელა, ბრძოლა კი ბოლომდე არასოდეს არ წყდება, თუნდაც ქრისტიანმა სრულყოფილების უმაღლეს დონეს მიაღწიოს. მაგრამ აქაც, რაც უფრო მეტი დრო გადის, მით უფრო მეტად განმტკიცდება ადამიანი სიკეთეში, მით უფრო უახლოვდება ღმერთს და უფრო მეტად გრძნობს მიწიერ სიამეთა ამაოებას. ბოლოს ის მზად ხდება, სავსებით მიატოვოს სამყარო, რათა არაფერმა შეუშალოს ხელი მის სწრაფვას ღმერთისკენ.

ასეთია ადამიანში სათნოების მოკლე ისტორია და ახსნა იმ საოცარი მისწრაფებისა, რომელიც ჰქონდათ პირველ ქრისტიანებს, - ისინი განმარტოებულად ცხოვრობდნენ გამოქვაბულებში და უდაბნოში. ეს მისწრაფება დღემდე ცოცხალია ბევრ ქრისტიანულ სულში.

მაგრამ ვინც მშვიდად და მიუდგომლად გაიაზრებს სულში არსებული ბოროტი საწყისის მთელს ძალას და სიმყარეს, ვინც გაითვალისწინებს იმას, თუ რამდენ გარემოებას პოულობს ეს საწყისი თავისი განვითარებისთვის, იმას, რომ ყველა გრძნობა, ყველა გარეგანი ვითარება უწყობს ხელს მის ზრდას, და იმასაც, ამის საპირისპიროდ, რომ არსებობს მრავალი ხელისშემშლელი გარემოება მეორე საწყისის განმტკიცებისათვის, ის დაინახავს, თუ რაოდენ ძნელია ადამიანებისათვის საკუთარი ძალებით, ღმერთის მადლის შემწეობის გარეშე, საკუთარ თავში სიკეთეს ბოროტება დააძლევინოს.

§136. განსაკუთრებით ვისთვისაა საჭირო ამ ბრძოლის შესწავლა. ამ შინაგანი ბრძოლის თვისებათა გულმოდგინე შესწავლა განსაკუთრებით საჭირო და სასარგებლოა იმ ადამიანისათვის, რომელმაც თავისი ცხოვრება სხვა ადამიანთა ზნეობის გამოსწორებას მიუძღვნა. ის უნდა შეეცადოს მოიპოვოს ზეგავლენა ამათ აზრებსა და გრძნობებზე. მაგრამ შესაძლებელია კი ეს სულის თვისებათა შესწავლის გარეშე? მიისწრაფვის რა საზოგადოების ზნეობრივ სენთან განკურნებისაკენ, მან, მსგავსად დახელოვნებული მკურნალისა, კარგად უნდა შეისწავლოს სულიერ დაავადებათა თვისებები. აქედან ცხადი ხდება ფსიქოლოგიის შესწავლის მნიშვნელობა ყოველი ადამიანისათვის, რომელსაც განუზრახავს სასულიერო წოდების მოპოვება. ცხადია, ფსიქოლოგიის ცოდნა, როგორც საკუთარი თავის ცოდნა, ძალზე საჭიროა ყოველი ადამიანისათვის, მაგრამ ღვთისმეტყველისათვის ის ორმაგად ფასობს, თავისი კეთილი სამსახურის გამო.

ქვემოთ მოყვანილი მოსაზრება უფრო მეტად დაასაბუთებს ამ აუცილებლობას.

ბევრი ახალგაზრდა მოქადაგე, იწყებს რა ქრისტიანების დამოძღვრას ადამიანის გულის თვისებათა საკმაო შესწავლის გარეშე, ვერ ზემოქმედებს თავისი მსენელის გულებზე ისე, როგორც ჯერ-არს. ისინი ძალზე მჭევრმეტყველურად უმტკიცებენ მსმენელებს, რომ ბიწიერება მავნეა, ხოლო სიკეთე სასარგებლოა და პატივსაცემი, მაგრამ ყოველივე ეს ძალზე ცოტაა. მსმენელები ამაში თვითონაც დარწმუნებული არიან ყოველგვარი დასაბუთების გარეშე. მიუხედავად ამისა, გრძნობენ, რომ მათ გულში ვნებებს ეძლევათ უპირატესობა. ამიტომ, ნაცვლად სიკეთის სარგებლიანობის მტკიცებისა, მოქადაგემ მთელი ძალით უნდა დაარწმუნოს მსმენელები იმაში, რომ სიკეთეს, ბიწიერებასთან შედარებით, შეუძლია მოგვიტანოს ისეთივე - ანდა მეტი - უწმინდესი სიამოვნება და რომ საჭიროა მხოლოდ შევაჩვიოთ ჩვენი ნება სიკეთეს, რათა მასში საკუთარი ბედნიერება ვიპოვოთ. არწმუნეთ მსმენელები რამდენიც გსურთ, ცოდვა მავნეა, ვნებები დამღუპველია, სიკეთე კი მშვენიერიაო. ყველა დაგეთანხმებათ, მაგრამ ცხოვრებას არ შეიცვლის. საჭიროა მსმენელმა იგრძნოს, რომ ვნებებს მოაქვთ ყალბი და დროებითი სიამოვნება, რომ ჭეშმარიტი, მყარი, საუკეთესო სიამოვნების პოვნა სულს მხოლოდ ქრისტიანულ გრძნობებში შეუძლია.

§137. იმის შესახებ, თუ რაოდენ აუცილებელია შევაჩვიოთ თავი რელიგიურ გრძნობებს. უეჭველი და საყოველთაო გამოცდილება გვარწმუნებს, რომ ადამიანს არ ძალუძს იცხოვროს სიამოვნების გარეშე. ეს - თითქმის აქსიომაა, რადგან გრძნობები სულის სიცოცხლეა, სულს არ შეუძლია არ იცოცხლოს, მაშასადამე, არ შეუძლია არ მიისწრაფვოდეს სიამოვნებისაკენ. მისწრაფება ყოველივე სასიამოვნო შეგრძნებისაკენ და განშორება ყოველივე უსიამოვნოსაგან, მოსაწყენისაგან, აუცილებელი ფაქტია, აუცილებელი შედეგია სულის თავად არსებისა. ისევე, როგორც სულს არ შეუძლია იაზროვნოს სხვაგვარად, თუ არა მსჯელობათა და დასკვნათა ფორმით, მას არ ძალუძს იცოცხლოს თუ არა საკუთარი შინაგანი - სასიამოვნო ან უსიამოვნო - შეგრძნებების ფორმით. ეს აზრი ფსიქოლოგმა ყოველთვის მხედველობაში უნდა იქონიოს. ამ აზრის მეშვეობით, როგორც ნაყოფიერი საწყისით, აიხსნება:

1. ის, რომ არ არსებობს დედამიწაზე ადამიანი, რომელიც სიამოვნებისკენ არ მიისწრაფვის. მაგრამ ამ მისწრაფებისას ზოგი ცდილობს მრავალფეროვანი გახადოს თავისი სიამოვნება, ჰქონდეს რაც შეიძლება მრავალგვარი შეგრძნებები, ასე ვთქვათ, ხარკი აიღოს ყველა გრძნობისა და ყველა საგნისაგან, ზოგი კი - ასეთები უმრავლესობაა - ჩერდება ერთ რომელიმე სიამოვნებაზე, და მუდამ მისკენ ისწრაფვის: ამ გზით წარმოიშობა ცალკეული ვნება. არ არსებობს ადამიანი, რომელიც ამ კატეგორიათაგან ერთ-ერთს არ ეკუთვნოდეს. ვინც შეაჩვია თავი მუდმივად სიამოვნების მიღებას ფულის ფლობით, ის ხარბი ხდება; ვინც შეეჩვია სიამოვნების მიღებას პატივის, დიდების წარმოდგენებისაგან, ის პატივმოყვარე ხდება. მოკლედ, დედამიწაზე არ არსებობს ადამიანი, რომელიც თავის ბედნიერებას რაიმეში არ ხედავდეს. სწორედ ამიტომაა, რომ ბედნიერება ასრულებს ასეთ როლს ადამიანის ცხოვრებაში. ყველა ბედნიერებისკენ ისწრაფვის, ყველას უყვარს ლაპარაკი მასზე. ყოველი ადამიანისათვის ის რაიმე სახით მაინც არს გამოხატული.

2. სულისათვის დამახასიათებელი სიამოვნებისაკენ სწრაფვის მეოხებით აიხსნება ქრისტიანული ზნეობის უდიდესი ფაქტი, კერძოდ, მისი მოთხოვნა, ვეცადოთ შევიყვაროთ ქველმოქმედება, ვესწრაფვოთ, რათა ისე სრულვყოთ თავი, რომ ქველმოქმედება იქცეს ჩვენი სულის სიამოვნებად. მართლაც, შეუძლებელია გავხდეთ ჭეშმარიტი ქრისტიანი, სანამ არ შევეჩვევით სიამოვნების პოვნას ლოცვაში, გულმოწყალეობაში, საკუთარი თავის უარყოფაში, ღმერთისა და მოყვასის სიყვარულში. რატომ ეჩვენება ბევრს მოსაწყენად ეკლესიაში დგომა? რატომაა ბევრისათვის ძნელი ქრისტიანული მოვალეობის შესრულება? იმიტომ, რომ ისინი არ ჩასწვდნენ საკუთარ სულს, არ შეაჩვიეს თავი ქველმოქმედებას, არ იგრძნეს სიკეთის სიტკბო.

აქედან გამომდინარეობს, რომ ადამიანმა ყველა თავისი ძალა იქითკენ უნდა მიმართოს, რათა ქრისტიანული სათნოებები მისთვის მოთხოვნილებად იქცეს, რათა მისი სული სიამოვნებას ნახულობდეს ამ სათნოებათა განხორციელებისას. ამქვეყნიური სიამოვნებისაკენ მისწრაფების გულიდან ამოღებას მხოლოდ მაშინ შევძლებთ, როცა მას რელიგიურ სიამოვნებას დავუპირისპირებთ. ბიწიერების სიძულვილი მხოლოდ მაშინ დაგვეუფლება, როცა კეთილმოქმედების სიტკბოს ვიგრძნობთ. აქ საჭიროა მხოლოდ ჩვევა. თავდაპირველად კეთილი საქციელის ჩადენა შეიძლება მოსაწყენად მოგვეჩვენოს, შემდგომ ის უფრო ადვილი გახდება, მერე და მერე - მოგვეწონება, ბოლოს კი სული მისით სიამოვნებას მიიღებს. სიკეთით ეს ტკბობა არის სწორედ ნების კეთილმოქმედება, არის ქრისტიანული ზნეობის არსება.

§138. კიდევ რა აიხსნება სიკეთესთან სულის ამ შეჩვევით. სიკეთის ან ბიწიერების ჩვევით აიხსნება ჩვენი რწმენის დიადი საიდუმლო - იმქვეყნიური ცხოვრების საიდუმლოება. მართლაც, წარმოვიდგინოთ, რომ კვდება ორი ადამიანი - ცოდვილი და უცოდველი. პირველის სული გადადის იმქვეყნიურ სამყაროში დამახინჯებული ყველა ამქვეყნიური ვნებებითა და მისწრაფებებით, სიმდიდრის სიყვარულით, ამქვეყნიური პატივისაკენ მისწრაფებით, ამქვეყნიური სიამოვნებისაკენ ლტოლვით. როგორ მოექცევა ის იმქვეყნად ამ გრძნობებს? რაში უნდა ჰპოვოს მან იქ სიამოვნება? ამ ჩვევათა დაკმაყოფილება იქ შეუძლებელია, რადგან იქ არ არის ფული, რომელიც უყვარდა სულს, იქ ვერ დაიკმაყოფილებს თვალში მოსვლის, მორთულობით თავმოწონების, სხვაზე ბატონობის სურვილს. განა ასეთი ადამიანის სული იმქვეყნიურ სამყაროში საკუთარ თავში ჯოჯოხეთის მატარებელი არ იქნება? სურვილთა დაკმაყოფილების შეუძლებლობას დაუმატეთ ქენჯნა სინდისისა, რომელიც სულს ბრალს დადებს იმაში, რომ მან ფუჭად გაატარა ამქვეყნიური ცხოვრება, უმნიშვნელო საგნებს გამოეკიდა, ცხოვრების მთავარი მიზანი უყურადღებოდ დატოვა და მიხვდებით, რატომ იქნება ასე. პირიქით, როცა იმ ქვეყანაში გადასახლდება ადამიანი, რომლისთვისაც ბედნიერებაა კეთილმოქმედება, ე.ი. ღმერთისა და მოყვასის სიყვარული, იქ კიდევ უფრო მეტად და შეუფერხებლად შეძლებს თავისი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას. იქ მის სიამოვნებას არაფერი შეუშლის ხელს - არც დარდი, არც დაავადება, არც სხვა რამ ამქვეყნიური უკუღმართობა. იქ იგი მართლაც მიიღებს იმას, რისკენაც აქ მხოლოდ გულის სურვილით მიისწრაფვოდა. ამას დაუმატეთ სინდისის მოწოდებიდან წამომდგარი სიხარული და დაინახავთ, რომ უცოდველი თავად თავის სულში იქონიებს სამოთხეს.

აი, ახსნა იმისა, თუ რატომაა ქრისტიანთათვის ამქვეყნიური ცხოვრება იმქვეყნიურისთვის მზადება, რატომაა მიჩნეული ის დროდ თესვისა, ხოლო მკის დროა - მომავალი ცხოვრება. აი, დაბოლოს, ფსიქოლოგიის კავშირი ღვთისმეტყველებასთან, კავშირი, რომელიც ამ მეცნიერებას, ღვთისმეტყველისათვის ესოდენ აუცილებლად ხდის.